Wszyscy znamy hasło „sport to zdrowie” i rzeczywiście tak jest. Wysiłek fizyczny jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka. Nie ma narządu czy układu, na który nie miałby dobroczynnego wpływu. Pozytywnie oddziałuje nie tylko na ciało, ale i psychikę – obniża poziom stresu, łagodzi niepokój, a nawet depresję. Ruch jest lekarstwem całkowicie darmowym i bez recepty! Wystarczy po nie sięgnąć.
Czasami obawiamy się podjęcia wysiłku fizycznego ponieważ nie jesteśmy pewni, czy ćwiczenia nie wpłyną na nasze samopoczucie negatywnie. Dziś rozwiejemy wątpliwości. Jako edukator spotykam się z wieloma pytaniami wyrażającymi wątpliwości w temacie ruchu. Poniżej przytoczę najczęstsze z nich.
Cukrzyca jest przeszkodą do uprawiania sportu?
Wręcz przeciwnie, od wdrożenia aktywności fizycznej będzie niejednokrotnie zależeć przebieg leczenia. Wysiłek często przyczynia się do redukcji dawek stosowanych tabletek. Może także odsunąć w czasie decyzję o włączeniu insulinoterapii lub zwiększeniu dobowej dawki insuliny.
Czy wszyscy mogą podejmować wysiłek w pełnym zakresie?
Zanim podejmiemy decyzję o zwiększonej aktywności fizycznej, powinniśmy skonsultować się z lekarzem pod kątem oceny ryzyka powikłań kardiologicznych. Rodzaj aktywności fizycznej polecanej chorym z cukrzycą zależy od:
- wieku,
- stopnia wytrenowania,
- ogólnego stanu zdrowia,
- obecności przewlekłych powikłań cukrzycy.
Niekiedy, zwłaszcza u osób starszych, potrzebne jest ograniczenie i indywidualne podejście do rodzaju i intensywności podejmowanego wysiłku. Pacjenci, którzy rozpoczynają regularny program zwiększania aktywności fizycznej od wysiłku o małej intensywności, nie wymagają diagnostyki kardiologicznej, ale na pewno jest wskazana w przypadku osób mających zamiar przekroczyć wysiłek dotychczasowego codziennego trybu życia.
Co warto ćwiczyć?
Każda aktywność się liczy! Najbezpieczniejszą formą (wysiłek tlenowy) są np.:
- spacer 5-6 km/h,
- spokojna jazda na rowerze,
- pływanie rekreacyjne.
Takie formy aktywności wdrażamy co najmniej 3-5 razy w tygodniu (łącznie 150 min. tygodniowo). Minimalna dawka ruchu to 10000 kroków dziennie, a w łącznym czasie 150 min. tygodniowo.
Można też ćwiczyć na urządzeniach stacjonarnych, oglądając w telewizji ulubione programy czy seriale. Ważna jest systematyczność i stopniowe zwiększanie intensywności, gdyż korzyści metaboliczne obserwujemy dopiero po kilku tygodniach. W zaleceniach PTD rekomendowany jest również wysiłek oporowy (siłowy) dwa razy w tygodniu np. ćwiczenia na siłowni, przysiady, które zwiększają masę mięśniową i poprawiają insulinowrażliwość.
Czy wysiłek fizyczny może zastąpić insulinę w obniżaniu glikemii?
Aktywność fizyczna nie zastępuje insuliny w obniżaniu glikemii. Poprawa insulinowrażliwości polega na tym, że w komórkach receptory insulinowe są bardziej wrażliwe na wychwyt insuliny. Oznacza to, że potrzeba mniej cząsteczek insuliny na wprowadzenie do komórki takiej samej ilości glukozy. Dzięki temu, przy mniejszej ilości insuliny uzyskujemy obniżenie poziomu cukru.
Po systematycznym wysiłku podejmowanym 3-4 razy w tygodniu, insulinowrażliwość utrzymuje się przez 1-2 dni, co sprawia, że można zmniejszyć dawki insuliny. Jak to działa?
Tkanka mięśniowa stanowi około 40% masy ciała. Jest głównym miejscem utylizacji glukozy i podczas umiarkowanego wysiłku fizycznego w ciągu pierwszych 20 min to glukoza staje się głównym źródłem paliwa dla pracujących mięśni. Jest to szczególnie pomocne w redukowaniu poziomów cukru po posiłkach, gdyż zostaje ona wykorzystana przez komórki mięśniowe, a nie tłuszczowe.
Jeśli wysiłek trwa dłużej, zużywane są wolne kwasy tłuszczowe, co pozwala na redukcję masy ciała pod warunkiem, że jest podejmowany systematycznie przez co najmniej 30-60 min.
Inne korzyści metaboliczne pojawiają się w zależności od czasu jego trwania, np.:
- 2-4 tygodnie – wzrost siły mięśniowej,
- 8-10 tygodni – obniżenie RR, przyrost mięśni,
- 12-16 tygodni – wzrost maksymalnej wydolności tlenowej, wpływ na dystrybucję tkanki tłuszczowej, „trwały” spadek wagi,
- 2-26 tygodni – wpływ na profil lipidowy (wpływ na LDL dopiero przy intensywnym wysiłku),
- ponad 1 rok – wpływ na masę i strukturę kostną, spadek masy ciała o 1 kg pozwala na redukcję o 4 j. dobowej dawki insuliny.
Czy są jakieś skutki uboczne aktywności fizycznej?
Oczywiście. Wysiłek fizyczny powinien być traktowany jako lek silnie działający, którego przedawkowanie może powodować działania uboczne. Ma to szczególne znaczenie w przypadku osób, które są mało aktywne, albo miały długą przerwę w jakiejkolwiek aktywności.
Wysiłek fizyczny może być jednym z czynników wywołujących hipoglikemię. Mięśnie wykazują zwiększoną wrażliwość na insulinę po 4-6 h od wysiłku, ale ryzyko wystąpienia hipoglikemii może trwać do 24 h po niej.
Wzrasta również prawdopodobieństwo nocnej hipoglikemii, jeśli ćwiczyliśmy wieczorem. Większe ryzyko dotyczy osób leczonych insuliną, ale również leki mogą przyczyniać się do spadku glikemii.
Częstym zjawiskiem są nieuświadomione hipoglikemie, towarzyszące wysiłkowi, a wynikające z niemożności odróżnienia wczesnych jej symptomów od objawów zmęczenia. Dlatego ważny jest pomiar glikemii w trakcie wysiłku fizycznego.
Ruch może też spowodować wzrost glikemii, gdy podejmowany jest przy poziomie glikemii powyżej 300 mg/dl. w typie 2, a w typie 1: 250 mg/dl. W takiej sytuacji, z braku dostatecznej ilości insuliny, nie jest możliwe prawidłowe spalanie glukozy. Mięśnie spalają tłuszcz i wytwarzają ketony (w moczu pojawia się aceton) i może dojść do powikłania, jakim jest kwasica ketonowa.
Krótkotrwały bardzo intensywny wysiłek fizyczny beztlenowy np. przeciąganie liny, też może prowadzić do hiperglikemii i ketozy. Dlatego podkreślam w swoich rozmowach z pacjentami rolę samokontroli.
Nie oszczędzajmy na zużyciu pasków testowych, bo te oszczędności są niewspółmierne z kosztami zdrowotnymi, jakie możemy ponieść, doznając incydentów hipoglikemii, które są szczególnie niebezpieczne dla osób obciążonych kardiologicznie.
- Optymalne wartości glikemii przed wysiłkiem: 100 –180 mg/dl; najbezpieczniejsze 160-180 mg/dl; glikemia 100 mg% dodatkowa porcja posiłku.
- Należy oznaczać glikemię przed wysiłkiem, w jego trakcie i po jego zakończeniu.
- Przed planowanym wysiłkiem należy rozważyć redukcję dawki insuliny krótkodziałającej, której szczyt działania przypada na okres wysiłku lub wkrótce po jego zakończeniu (większa redukcja dawek wymagana jest w przypadku osób mało wytrenowanych oraz podejmujących wysiłek tylko raz w tygodniu lub rzadziej).
- Przed nieplanowanym wysiłkiem fiz. należy spożyć dodatkową porcję cukrów prostych (20-30 g/30 min wysiłku).
- Przy glikemii powyżej 300 mg/dl nie podejmować aktywności przez 2-3 h, pić wodę z cytryną.
- Przy wysiłku pocimy się, więc pamiętajmy o uzupełnianiu płynów, oraz by mieć zawsze przy sobie węglowodany proste: cukier w kostkach, żelu, sok lub coca-colę.
- Należy zawsze pamiętać o wygodnym i miękkim obuwiu oraz odpowiednich skarpetach zabezpieczających przed odparzeniem, gdyż ze względu na powikłania w układzie nerwowym można nie odczuwać drobnych skaleczeń i otarć.